Szykują się zmiany w obsłudze programu „500+”. Jakie?

Świadczenie wychowawcze, bo taka jest oficjalna nazywa programu „500+” do polskiego porządku prawnego zostało wprowadzone mocą ustawy z dnia 11 lutego 2016 roku o pomocy państwa w wychowaniu dzieci (Dz. U. z 2019 r. poz. 2407). Zgodnie z oficjalnymi założeniami, program miał stać się głównym instrumentem polityki rodzinnej, realizującym trzy zasadnicze cele: poprawę sytuacji demograficznej, zredukowanie ubóstwa najmłodszych oraz przeprowadzenie ogólnie rozumianej inwestycji w rodzinę.

Zasadniczo program „500+” sprowadza się do comiesięcznej wypłaty z budżetu państwa na każde dziecko kwoty 500 złotych (netto – kwota ta nie jest podlega opodatkowaniu) do czasu osiągnięcia przez małoletnich pełnoletniości (zakładając kontynuację programu w kolejnych latach łączna kwota, którą rodzic może otrzymać z państwowych pieniędzy wynosi 108 000 złotych). Pierwotnie program przeznaczony był dla najbiedniejszych tj. o tym czy rodzic kwalifikował się do otrzymania pieniędzy decydowała wysokość jego miesięcznych dochodów, a także np. fakt pobierania świadczenia alimentacyjnego, jednak od lipca 2019 r. kryteria te zostały usunięte. Świadczenie nie jest również ograniczone co do liczby posiadanych dzieci. Na każde dziecko przysługuje odrębna kwota.

W ramach programu „500+” pieniądze pobierać może matka lub ojciec dziecka (w przypadku rozwiedzionych rodziców uprawnionym jest ten z rodziców, z którym dziecko zamieszkuje i na utrzymaniu którego małoletni pozostaje), opiekun faktyczny małoletniego, opiekun prawny, a także we wskazanych przypadkach również dyrektor domu pomocy społecznej. Wnioski składać mogą również rodziny zastępcze, placówki opiekuńczo–wychowawcze, rodzinne domy dziecka, jak również placówki opiekuńczo-wychowawcze typu socjalizacyjnego, interwencyjnego i specjalistyczno-terapeutycznego, regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne oraz interwencyjne ośrodki preadopcyjne.

Zgodnie z oficjalnymi informacjami z programu „500+” korzysta obecnie 6,6 miliona dzieci, a ściśle rzecz ujmując 6,6 miliona ojców lub matek pobiera świadczenie pieniężne w wysokości 500 złotych na jedno dziecko. Od chwili wystartowania programu do grudnia 2020 r. wydano ponad 134 miliarda złotych, a łączne koszty obsługi „500+” w latach 2016-2020 wyniosły ponad 1,6 miliarda złotych.

Od lipca 2019 roku wyłącznymi determinantami uzyskania świadczenia pieniężnego „500+” jest posiadanie małoletnich dzieci (małoletniego dziecka) i złożenie odpowiedniego wniosku.
I właśnie w zakresie tego ostatniego, rząd zapowiada zmiany.
Od momentu uruchomienia programu do dzisiaj, obsługą formalną tj. przyjmowaniem, rozpatrywaniem wniosków, a także wydawaniem decyzji w sprawie przyznania świadczenia pieniężnego są jednostki samorządu terytorialnego, tj. odpowiednio wójt, burmistrz, prezydent miasta.

Od 1 stycznia 2022 roku ma nastąpić zmiana „operatora”. Obsługa programu „500+” z jednostek samorządu terytorialnego przejdzie na Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Głównym powodem tej zmiany ma być zmniejszenie wydatków na obsługę programu (do tej pory 1,6 miliarda złotych), a także poprzez przekazanie zarządzania programem organowi, który dysponuje odpowiednimi systemami informatycznymi, usprawnienie i wyeliminowanie jego słabych punktów.

Wraz ze zmianą podmiotu obsługującego program, ustawa przewiduje również odejście począwszy od 2023 roku od tradycyjnych papierowych form składania wniosków, a to z kolei poprzez ograniczenie bezpośrednich osobistych kontaktów, ma zminimalizować ryzyko zakażenia chorobą COVID-19.

Od momentu uruchomienia programu, świadczeniobiorcy otrzymujący pieniądze zobowiązani są do składania wniosków o świadczenie co roku, na kolejny okres świadczeniowy. Wnioski można składać osobiście, za pośrednictwem poczty lub internetowo. Obecnie trwającym okresem programu „500+” jest okres 2019/2021, w którym ustalane jest prawo do świadczenia trwające do 31 maja 2021 r.  Od 1 czerwca 2021 r. rozpocznie się nowy okres 2021/2022, w którym świadczenie pieniężne zostanie przyznane do 31 maja 2022 r.

Projekt zmiany ustawy, aby zapewnić ciągłość wypłaty świadczeń, zakłada stopniowe przejmowanie przez ZUS obowiązków związanych z obsługą i wypłatą świadczeń „500+”.

Stopniowość ta oznacza, że dla spraw, które dotyczyły prawa do świadczenia wychowawczego za okresy przed 1 stycznia 2022 r. (czyli przed planowaną datą wejścia w życie zmian), w dalszym ciągu – do czasu zakończenia postępowania, sprawami zajmować się będą jednostki samorządu terytorialnego. Jednostki samorządu terytorialnego będą również odpowiedzialne za wypłacanie świadczeń „500+” przyznanych przed 1 stycznia 2022 roku do końca okresu, na jaki zostały przyznane, tj. do 31 maja 2022 r. w okresie styczeń – maj 2022.

ZUS od 1 stycznia 2022 r. będzie wypłacał na bieżąco przyznawane przez siebie świadczenia pieniężne „500+”. Natomiast od 1 lutego 2022 roku będzie przyjmować wnioski na kolejny okres świadczeniowy rozpoczynający się 1 czerwca 2022 r.

Obok zmiany koordynatora programu, projekt ustawy zakłada zmianę sposobu składania wniosku. Papierowe wnioski mają zostać zastąpione cyfrowymi tj. mają być składane wyłącznie za pomocą systemu teleinformatycznego. Podobną cyfrową transformację ma przejść sam sposób wypłaty pieniędzy. Wypłata „żywej gotówki” ma zostać zastąpiona formą bezgotówkową – przelewem na wskazany przez wnioskodawcę numer rachunku bankowego. Dodatkowo projekt ustawy zakłada odejście od konieczności corocznego składania wniosków oraz wypłatę świadczenia w pełnej wysokości osobom, które z uwagi na przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego do tej pory były pozbawione świadczenia lub też pobierały świadczenie wychowawcze w niepełnej wysokości.

Proponowane przez rząd zmiany w zakresie koordynacji i obsługi programu „500+” zakładają, że w latach 2022-2023 łączne koszty obsługi programu wyniosą ok. 427 milionów złotych, co w konsekwencji oznacza oszczędności wynoszące ok. 3,1 miliarda złotych w okresie 10 lat. W ramach przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego wzrost wydatków na świadczenia wychowawcze związany z przyznawaniem świadczeń w pełnej wysokości w okresie 2022-2032 wyniesie ok. 174 milionów złotych.

Analizując proponowane zmiany nie sposób odmówić słuszności argumentom przemawiającym za poszukiwaniem oszczędności. Szacowane oszczędności rzędu 3,1 miliarda złotych z pewnością dawałyby gwarancję ciągłości wypłaty świadczeń dla kolejnych uprawnionych. Wątpliwości może budzić sam fakt przeniesienia koordynacji do zupełnie innego organu. Do tej pory wnioski rozpatrywali pracownicy urzędu gminy lub miasta, organu, który z założenia jest (lub ma być) najbliżej mieszkańców – obywateli. Oczywiście na tym etapie wszelkie rozważania nie są poparte dowodami, jednak z życiowego doświadczenia można wnioskować, że przeniesienie koordynacji z urzędu do ZUS może budzić w świadczeniobiorcach (nierzadko osobach z mniejszych miasteczek i wsi) pewnego rodzaju obawę sprostania przez nich wymaganiom formalnym, które kierowane będą nie przez znany mieszkańcom urząd, ale przez renomowaną instytucję krajową. Wątpliwości może budzić również „cyfrowa rewolucja” jaką ma przejść program. W dobie postępującego rozwoju technologicznego, a w szczególności wziąwszy pod uwagę obecną sytuację epidemiologiczną, naturalnym wydaje się proces „załatwiania” jak największej liczby spraw przez Internet. Nie można jednak zapominać o kilku podstawowych kwestiach. Przede wszystkim w dalszym ciągu nie każda rodzina posiada łącze internetowe lub wymagany sprzęt, w szczególności pozbawione tych przywilejów są osoby zamieszkujące wsie.

Takie osoby już teraz są „cyfrowo wykluczone” – widać to choćby po analizie danych dotyczących „zniknięcia” niektórych uczniów z systemu zdalnej edukacji. Ograniczenie możliwości składania wniosków wyłącznie internetowo może doprowadzić w skrajnych przypadkach do podobnych sytuacji – tj. zaprzestania wnioskowania o wypłatę świadczeń. W dalszej kolejności problematyczny wydawać się może elektroniczny sposób składania wniosku. Do tej pory to urzędnik pomagał wypełnić wniosek lub rozwijał wątpliwości składającego, od przyszłego roku, wnioskodawca będzie zdany na siebie (lub na infolinię ZUS). Zakładając nawet, że każdy (nawet osoby starsze) będą wiedziały, jak wypełnić wniosek, pozostaje pytanie o wydajność systemu, tj. to czy system „wytrzyma”. Nie można zapomnieć również o tym, że nawet pomimo posiadania podłączenia domu/mieszkania do Internetu, nie każdy rodzic lub opiekun (w szczególności dziadkowe małoletniego sprawujący nad nim opiekę) posiada bankowość elektroniczną lub kartę do bankomatu. W takich sytuacjach by sprawdzić, czy pieniądze znajdują się już na koncie lub w celu ich wypłaty, świadczeniobiorcy będą musieli osobiście udać się do oddziału banku. Takie wizyty zaś z pewnością nie ograniczą ryzyka zarażenia się chorobami zakaźnymi. Na koniec pozostaje jedynie rozważenie tego co stanie się z osobami obecnie zatrudnionymi w urzędach do obsługi „500+”, jak również tego kto w ZUS zajmie się obsługą programu.

Paulina Sudoł

Fot. Jm.