Sądecka droga do niepodległości

Do tworzonych w Krakowie oddziałów polskich dołączyły na początku sierpnia 1914 r. formacje z Nowego Sącza: 56 ochotników z X Drużyny Strzeleckiej pod dowództwem Alfreda Grefnera, oddziały Związku Strzeleckiego w sile  96  ludzi pod dowództwem Kazimierza Pierackiego i kilkuosobowy oddział „Sokoła”. 16 VIII 1914 r. powstał Naczelny Komitet Narodowy (NKN), który miał stanowić najwyższą władzę wojskową, polityczną i skarbową organizacji polskich sił zbrojnych na terenie Galicji. Za zgodą Austro-Węgier  z inicjatywy NKN utworzono Legiony Polskie (Zachodni  i Wschodni). Odpowiednikiem NKN w mieście był Powiatowy Komitet Narodowy.

Werbunkiem ochotników zajmował się działający w budynku „Sokoła” Komisariat Wojskowy na czele z Józefem Wojtygą  i   jego   zastępcą   Janem   Małeckim,   który   od VIII do X1914 r. wyekwipował i wysłał do walki 617 ochotników.

30 sierpnia 1914 r. na nowosądeckim dworcu kolejowym rozpoczęła działalność „Herbaciarnia” Czerwonego Krzyża utworzona dzięki inicjatywie Bronisława Romańskiego. Jej działalność skupiała się na pomocy przejeżdżającym przez miasto żołnierzom. Akcję prowadził komitet na czele z przewodniczącym Henrykiem Suchankiem (naczelnik c. k. Warsztatów Głównych Kolei Wschodnich), zastępcą Albiną Małecką i zarządcą Bronisławem Romańskim. W jej działalność zaangażowanych było wiele kobiet, m.in. nauczyciel- ki, żony żołnierzy i kolejarzy, uczennice szkół.

Pod naporem Rosjan armia austro-węgierska cofała się na zachód. Do miasta napływali licznie uchodźcy, co spowodowało trudności aprowizacyjne i spekulację. Rosjanie zbliżyli się do Nowego Sącza w połowie XI 1914 r. Miasto zostało zajęte 19 XI 1914 r.

12 XII, po walkach prowadzonych w ramach operacji łapanowsko-limanowskiej, do Nowego Sącza wkroczyły woj- ska austriackie, a rankiem 13 XII wojsko węgierskie, konnica Legionów, po południu piechota polska. Na ratuszu zatknięto trzy sztandary: austriacki, węgierski i polski. Sądeczanie entuzjastycznie witali legionistów na czele z komendantem Józefem Piłsudskim, któremu wręczono symboliczne klucze do miasta. Mieszkańcy znosili co kto miał, częstowali strudzonych, rozchwytywali na kwatery.

W wyniku napływu ochotników, 1. Pułk Legionów został 13 XII 1914 r. przekształcony w I Brygadę Legionów Polskich, której dowódcą został Józef Piłsudski – mianowany brygadierem. Na skutek nagłego rozkazu w dniu 20 grudnia w ciągu kilku godzin legioniści opuszczają miasto. Pozostają tylko chorzy i ranni, których przywieziono po bitwie pod Limanową i Marcinkowicami.

Na wiosnę 1915 r. Franz Conrad von Hötzendorf, szef Sztabu Generalnego armii austro-węgierskiej, zaplanował przełamanie frontu pod Gorlicami.

W operacji gorlickiej wziął udział sądecki 20. pułk piechoty.

W trakcie bitwy gorlickiej wzięto do niewoli ponad 240 tys. żołnierzy rosyjskich, których przetransportowano do obozów jenieckich w różnych częściach kraju.

13 VI i 3 VIII 1915 r. legioniści bili się pod Rokitną i Jastkowem, a ofensywa wojsk niemieckich postępowała na północy. Do Nowego Sącza przywożono rannych na rekonwalescencję.

W XI 1915 r. Sądeczanie włączyli się w akcję prowadzoną przez NKN realizowaną w mieście przez Ligę Kobiet. W Nowym Sączu na czele Ligi stała Albina Małecka. Utworzono sekcje szpitalną, odzieżową agitacyjną, sprzedaży wydawnictw NKN, oraz gospodarczą.

Idea  fundowania  Tarcz  Legionowych  narodziła  się  w związku z odsłonięciem 16 VIII 1915 r. kolumny Legio- nów w Krakowie, sfinansowanej przez NKN w pierwszą rocznicę utworzenia legionów. W odezwie z X 1915 r. zwracano się do społeczeństwa „z apelem, by każdy […] przyjął udział w wielkim akcie ofiarności na rzecz wdów i sierot po poległych legionistach, składając datek”. W mniejszych ośrodkach miejskich ufundowano 77 tarcz legionowych. W Nowym Sączu umieszczono ją na kiosku prowadzonym przez Ligię Kobiet (u zbiegu ulic Jagiellońskiej i Kościuszki). Podczas akcji mieszkańcy mogli nabyć gwoździe, które następnie wbijali w tarczę. Darczyńcy otrzymywali pamiątkowy kwit.

W związku z dużym zapotrzebowaniem na amunicję i armaty konfiskowano wszystko co można było przetopić.

5 XI 1916 r. w wyniku konferencji w Pszczynie władze niemiecki i austro-węgierskie wydały akt, który określał utworzenie w przyszłości Królestwa Polskiego oraz armii polskiej. W Nowym Sączu odbył się z tej okazji uroczysty pochód na czele, którego podążał oddział konny Legionistów ze sztandarem ufundowanym przez kolejarzy.

Radość z podpisanego dokumentu była umiarkowana. Polacy byli sceptyczni w stosunku do utworzonego przez Niemcy i Austro-Węgry Królestwa Polskiego, co wynikało z niechęci do wiązania przyszłości odrodzonego państwa w formie zależnego bytu od Niemiec, a dodatkowo jako monarchii. Atutem aktu było wprowadzenie sprawy polskiej niepodległości na forum międzynarodowe.

Jednak „Akt 5 XI” spotkał się ze spontaniczną reakcją mieszkańców Nowego Sącza, czego wyrazem były: zorganizowana 11 XI 1916 r. manifestacja, która przeszła ulicami miasta, a w dniu następnym uroczyste nabożeństwa, prze- mówienia pod pomnikiem Adama Mickiewicza na Plantach oraz okolicznościowe posiedzenie Rady Miasta.

Dla uczczenia tego wydarzenia w wielu oknach zostały rozwieszone nalepki okolicznościowe.

Tego typu druki nabywano jako cegiełki na określony fundusz w kiosku Ligi Kobiet. Naklejano je z okazji rocznic na- rodowych w celu poparcia określonych polityków lub idei.

10 IV 1917 r. Legiony przeformowano w Polnische Wermacht. W VII 1917 r. żołnierze I. i III. Brygady nie złożywszy przysięgi na wierność Królestwu Polskiemu zostali internowani w obozach w Szczypiornie i w Beniaminowie. Józefa Piłsudskiego osadzono w Magdeburgu. W Nowym Sączu ukrywało się wielu uciekinierów-legionistów głoszących hasła walki o niepodległość.

21 X 1917 r. odbyły się w Nowym Sączu uroczystości związane z 100. rocznicą śmierci Tadeusza Kościuszki, co było okazją do zamanifestowania patriotycznej postawy wśród Sądeczan.

9 II 1918 r. Cesarstwo Niemieckie, Austro-Węgry oraz państwa sojusznicze zawarły traktat pokojowy z Ukraińską Republiką Ludową co wywołało falę protestów na ziemiach polskich.

Koncepcja współpracy z państwami centralnymi została przekreślona przez podpisanie traktatu brzeskiego, który za- kładał oddanie Ukraińskiej Republice Ludowej Chełmszczyzny i części Podlasia. Układ wywołał niezadowolenie społeczne  w  Galicji  i  Królestwie.  W   Nowym   Sączu 18 II 1918 r. odbył się protest mieszkańców, na którym m. in. burmistrz Władysław Barbacki odczytał przysięgę na wierność Polsce. Udział w nim wzięli także legioniści– rekonwalescenci szpitali sądeckich, manifestując gotowość do walki. W mieście narastały nastroje rewolucyjne.