Nowelizacja ustawy o IPN. Dlaczego Sejm uchwalił zmiany w prawie

^{Ogrodzenie niemieckiego obozu śmierci Auschwitz I Fot. Pimke CC BY 2.5 pl}

Od wielu lat w obiegu publicznym, także za granicą, pojawiają się określenia takie jak „polskie obozy śmierci”, „polskie obozy zagłady” czy „polskie obozy koncentracyjne”. Zdarza się, że takich określeń wielokrotnie używają te same osoby lub tytuły prasowe czy stacje telewizyjne lub radiowe. Pojawiają się także wydawnictwa czy programy, które świadomie fałszują historię, zwłaszcza najnowszą.

Nie ulega wątpliwości, że tego typu wypowiedzi, sprzeczne z prawdą historyczną, wywołują doniosłe skutki, godząc bezpośrednio w dobre imię Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego i działając destrukcyjnie na wizerunek Rzeczypospolitej Polskiej, zwłaszcza za granicą. Powodują one bowiem u odbiorców wrażenie, że odpowiedzialność za popełnienie zbrodni III Rzeszy Niemieckiej ponosi Naród Polski i Państwo Polskie.

Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że polscy obywatele, również ci przebywający na emigracji, jak i organizacje pozarządowe reagowali na tego typu wypowiedzi. W szczególności zawiadamiali oni o podobnych przypadkach polskie organy państwowe, oczekując podejmowania szybkich i skutecznych kroków celem sprostowania informacji nieopartych na prawdzie historycznej, które przenikały do sfery publicznej. Próbowali też występować na drodze prawnej przeciwko osobom i instytucjom, które publicznie rozpowszechniały podobne treści. Takie działania najczęściej nie były skuteczne nie tylko z uwagi na brak środków finansowych, ale również wobec przeszkód natury prawnej.

Zobacz: Treść ustawy o IPN

Najczęściej więc w podobnych sytuacjach wykorzystywano ściśle dyplomatyczne środki interwencji, co sprowadzało się do występowania przez ambasadorów Rzeczypospolitej Polskiej z notami protestacyjnymi. Należy przyznać, że na skutek zabiegów dyplomatycznych niektóre tytuły czy agencje prasowe zobowiązały się do nieużywania określeń typu „polskie obozy”. W szerszej perspektywie metody stricte dyplomatyczne w tym zakresie nie okazały się być jednak w pełni satysfakcjonujące. Nadal powtarzają się w dyskursie publicznym wypowiedzi sugerujące udział, organizację lub odpowiedzialność Narodu Polskiego i Państwa Polskiego za popełnienie zbrodni III Rzeszy Niemieckiej, które powodują uzasadnione protesty polskiej opinii publicznej.

W tym stanie rzeczy konieczne jest stworzenie skutecznych narzędzi prawnych pozwalających prowadzić wytrwałą i konsekwentną politykę historyczną polskich władz w zakresie przeciwdziałania fałszowaniu polskiej historii i ochrony dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego.

W związku z powyższym proponuje się, aby w zakresie prawnokarnych środków ochrony w ustawie z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2016 r. poz. 152, z późn. zm.) (dalej: ustawa o IPN) dodać art. 55a, wprowadzając nowy typ przestępstwa polegający na przypisywaniu Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu publicznie i wbrew faktom odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie określone w art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej podpisanego w Londynie dnia 8 sierpnia 1945 r. lub za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne lub rażącym pomniejszaniu w inny sposób odpowiedzialności rzeczywistych sprawców tych zbrodni.

Koncepcja penalizacji zachowań zdefiniowanych w projektowanym art. 55a jest obecna w dorobku prawnym Unii Europejskiej ‑ decyzji ramowej Rady 2008/913/WSiSW z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych (Dz. Urz. UE L 328 z 06.12.2008, str. 55) (dalej: decyzja ramowa 2008/913).

Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt d tej decyzji ramowej 2008/913 państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia karalności umyślnych czynów polegających na publicznym aprobowaniu, negowaniu lub rażącym pomniejszaniu (ang. gross trivialisation) zbrodni określonych w art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej podpisanego w Londynie dnia 8 sierpnia 1945 r., które podlegają jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze.

W myśl art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, do wskazanych zbrodni należą: zbrodnie przeciwko pokojowi, do których należą planowanie, przygotowywanie, inicjowanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny będącej pogwałceniem traktatów, porozumień lub gwarancji międzynarodowych, albo współudział w planie lub zmowie w celu dokonania jednego z wyżej wymienionych czynów; zbrodnie wojenne, mianowicie: pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych, które będzie obejmowało, ale nie będzie ograniczone do morderstw, złego obchodzenia się lub deportacji na roboty przymusowe albo w innym celu ludności cywilnej na okupowanym obszarze lub z tego obszaru, do mordowania lub złego obchodzenia się z jeńcami wojennymi lub osobami na morzu; do zabijania zakładników; do rabunku własności publicznej lub prywatnej; do bezmyślnego burzenia osiedli, miast lub wsi albo do spustoszeń nie usprawiedliwionych koniecznością wojenną; zbrodnie przeciw ludzkości, mianowicie: morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej, przed wojną lub podczas niej, albo prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych przy popełnianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzącej w zakres kompetencji Trybunału lub w związku z nią, niezależnie od tego, czy było to zgodne, czy też stało w sprzeczności z prawem kraju, w którym zbrodni dokonano.

Projektowany art. 55a ust. 1 stanowić będzie funkcjonalne uzupełnienie implementacji do polskiego porządku prawnego wskazanej decyzji ramowej 2008/913. Spełnia też cele ogólne projektowanej ustawy, bowiem w przekonaniu projektodawcy wypowiedzi fałszujące fakty historyczne związane, przykładowo, z masowymi zbrodniami w obozach koncentracyjnych dezawuują rzeczywisty charakter tych zdarzeń, a tym samym stanowią czyny, których treść koresponduje z art. 1 ust. 1 lit. d decyzji ramowej 2008/913. Formułowanie publicznych wypowiedzi wprowadzających w błąd co do istoty zdarzeń o charakterze zbrodniczym, przypisując sprawstwo obywatelom innego państwa, rzutuje bowiem na ocenę takich zdarzeń przez odbiorców, wypaczając rzeczywisty charakter i skalę faktów historycznych oraz pomniejszając odpowiedzialność rzeczywistych sprawców tych czynów.

Odpowiedzialność na gruncie projektowanego art. 55a spowodują także inne wypowiedzi rażąco pomniejszające odpowiedzialność rzeczywistych sprawców, np. drastycznie minimalizujące zamiar lub skalę wymienionych zbrodni.

Celem zachowania spójności systemowej projektowany art. 55a ust. 1 odwołuje się do terminologii stosowanej w art. 55 ustawy o IPN, zawierając analogiczne znamię działania „publicznie i wbrew faktom”.

Proponowane w art. 55a ust. 1 zagrożenie, to jest kara grzywny lub kara 3 lat pozbawienia wolności są adekwatne do stopnia społecznej szkodliwości tego przestępstwa i odpowiadające obecnym unormowaniom w zakresie kar za przestępstwa o podobnym charakterze, w szczególności wymienionym w art. 55 ustawy o IPN i art. 133 Kodeksu karnego.

Jednocześnie w zagrożeniu karą wprowadza się karę alternatywną w postaci grzywny, co nie tylko zapewnia sądowi w razie skazania większą elastyczność w zakresie orzekania o wymiarze kary, ale realizuje jeden z priorytetowych celów projektowanych regulacji, a mianowicie zapewnienie środków ochrony skutecznie powodujących sprawcy występku faktyczną dolegliwość, a takie zadanie wydaje się spełniać przede wszystkim szeroko rozumiana odpowiedzialność natury finansowej (również w zakresie prawnokarnych środków ochrony).

Należy dodać, że wskazane w projektowanym art. 55a zagrożenie karą grzywny lub karą pozbawienia wolności nie oznacza, że w przypadku uznania winy sprawcy sąd będzie miał możliwość wyboru jedynie pomiędzy wyżej wymienionymi rodzajami kar. Podobnie jak w każdym postępowaniu karnym, tak i w tym przypadku sąd dysponuje szerokim katalogiem narzędzi, które pozwalają na zastosowanie wobec sprawcy mniej dotkliwych środków represji karnej. Przykładowo w konkretnej sprawie w razie spełnienia przesłanek ustawowych sąd może zamiast kary pozbawienia wolności orzec karę ograniczenia wolności (art. 37a Kodeksu karnego), odstąpić od wymierzenia kary (art. 59 Kodeksu karnego) czy warunkowo umorzyć postępowanie (art. 66 Kodeksu karnego).

W art. 55a ust. 2 ustawy o IPN proponuje się poszerzyć pole kryminalizacji o podobne czyny popełniane nieumyślnie. Obowiązek zachowania wymaganej w danych okolicznościach ostrożności oraz przewidywania konsekwencji posługiwania się nieprawdziwymi stwierdzeniami wyznaczają standardy właściwe dla publikacji w publicznych mediach i publikacji naukowych.