Po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali, zgodzonego z narodem króla fetowali

„Brzmi Polonez Trzeciego Maja! - Skoczne dźwięki
Radością oddychają, radością słuch poją,
Dziewki chcą tańczyć, chłopcy w miejscu nie dostoją -
Lecz starców myśli z dźwiękiem w przeszłość się uniosły,
W owe lata szczęśliwe, gdy senat i posły
Po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali
Zgodzonego z narodem króla fetowali;
Gdy przy tańcu śpiewano: «Wiwat Król kochany!
Wiwat Sejm, wiwat Naród, wiwat wszystkie Stany!»”.

 W taki oto sposób narodowy wieszcz – Adam Mickiewicz w dziele pt. „Pan Tadeusz” (ks. XII), za sprawą muzycznej opowieści Jankiela, opisał i przedstawiał jedno z najważniejszych wydarzeń z przeszłości naszej Ojczyzny – uchwalenie Konstytucji 3 maja.  Uchwalona na Sejmie Czteroletnim ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów była pierwszą w Europie i drugą na świecie nowoczesną konstytucją. Konstytucja 3 maja byłą przede wszystkim wołaniem i przejawem wolnościowych dążeń Narodu, chcącego zachować niezależność państwową oraz możliwość gospodarczego i politycznego rozwoju kraju.

Geneza i tło społeczno-polityczne

By poprawnie odczytać genezę powstania Konstytucji 3 maja, należy wskazać, iż na powstawanie owych ustaw w XVIII w., miały istotny wpływ czynniki o charakterze powszechnym w postaci koncepcji filozoficzno-prawnych (prawa naturalnego, podziału władzy, suwerenności narodu), oraz ówczesne nurty społeczne (liberalizm, egalitaryzm). Ważnymi czynnikami były również indywidualne uwarunkowania poszczególnych państw, najczęściej związane z dążeniami niepodległościowymi bądź zasadniczą przebudową ustroju.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r., podjęto decyzję o przeprowadzeniu reform w kraju, które miały być umocnieniem państwa. Sejm obradujący w latach 1773-1775 zawiązał się w konfederację. Wprowadził zmiany w organizacji państwa oraz pewne reformy.  Sejm w 1775 r. powołał Radę Nieustającą, której przewodniczył król. Miała ona kierować administracją i przedstawiać królowi kandydatów na urzędy senatorskie i inne godności. Na sejmie uchwalono również: podniesienie liczby wojska, usprawnienie aparatu skarbowego. Jednak reforma wojskowo-skarbowa został tylko połowicznie zrealizowana. W 1773 r. powołano pierwsze nowoczesne ministerstwo oświaty – Komisję Edukacji Narodowej, a od 1776 r. trwały prace nad opracowaniem kodeksu praw, ostatecznie odrzuconego.

Z biegiem lat dla Polaków stawało się oczywiste, że przeprowadzenie reform w państwie musi być związane z powstaniem odpowiedniej międzynarodowej sytuacji  politycznej, wzrostem napięcia między państwami zaborczymi. Rok 1786 był przełomowy w polityce międzynarodowej. Zmarł król pruski Fryderyk II Wielki, Rosja zajęła Krym – wznowiona została wojna Rosji i Austrii z Turcją. Sukcesy austriacko-rosyjskie zaniepokoiły Prusy obawiające się zbytniego wzmocnienia Rosji i Austrii. Powstał sojusz Anglii, Holandii i Prus wymierzony przeciw Rosji. Dyplomacje pruska i angielska podjęły starania o pozyskanie sojuszników przeciw Rosji. Sąsiedzi Polski byli więc zbyt zaangażowani w wojny oraz sprawy wewnętrzne, aby ingerować w Polskie.

Kształtujące się w Rzeczypospolitej obozy polityczne w swoich działaniach szukały sojuszników poza granicami państwa: obóz patriotyczny – Czartoryscy i część Potockich – niechętnie widział wpływy rosyjskie w Polsce, był niezadowolony z polityki króla Stanisława Augusta, który pozostawał pod wpływem carycy Katarzyny II. „Patrioci” widzieli możliwość zawarcia sojuszu z Prusami oraz wojny z Austrią i Rosją. Obóz prorosyjski – wewnętrznie rozbity – tzw. stronnictwo hetmańskie (magnackie Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potoski), jego członkowie zamierzali przy pomocy Katarzyny II obalić króla, dążyli do decentralizacji państwa i rządów koterii magnackich w sojuszu z Rosją. Stronnictwo dworskie (dwór królewski, rodzina królewska). Reprezentowali oni działanie w sojuszu z Rosją, przy okazji wojni rosyjsko-tureckiej wyrażali nadzieję na zgodę Katarzyny II na niezbędne reformy w państwie i odbudowanie autorytetu władcy. W 1787 r. w Kaniowie spotkali się król Stanisław August Poniatowski i caryca Katarzyna II, zaplanowano zwołanie do Warszawy sejmu w celu uchwalenia nowych podatków na wojsko walczące u boku Rosji z Turcją.

Sejm - zwany Wielkim - zwołany został w jesieni 1788 r. do Warszawy i obradował do 1792 r. Zawiązał się on w konfederację z marszałkami: Stanisławem Małachowskim (Korona) i Kazimierzem Nestorem Sapiechą (Litwa). W październiku sejm uchwalił aukcję wojskową (czyli powiększenie stanu) do 100 tyś. żołnierzy. Na wieść o wybuchu rewolucji we Francji, także w Warszawie doszło do poruszenia – z inspiracji Hugo Kołłątaja (szlachcic, ksiądz, a w czasie Sejmu Wielkiego przywódcy patriotycznego obozu reform). To jego inspiracji prezydent stolicy – Jan Dekert, zorganizował 2 grudnia 1789 r., marsz przedstawicieli 141. miast królewskich, była to tzw. „czarna procesja” – akt jedności mieszczan, domagających się reform i poruszenia na sejmie kwestii mieszczańskich.

Po rozpoczęciu obrad sejmowych obalono Radę Nieustającą, ostatecznie zerwano sojusz z Rosją. Podpisano sojusz polsko-pruski. Władzę nad wojskiem powierzono Komisji Wojskowej, przeprowadzono samosądy na zdrajcach, podjęto uchwałę zakazującą przyjmowania pieniędzy od obcych i wprowadzono niezbędne ustawy skarbowe. Kolejno uchwalono prawo o sejmikach i miastach królewskich – dające przywileje m.in. mieszczanom. Owe ustawy stały się częścią składową tekstu Konstytucji 3 maja.

Przygotowania nad ustawą zasadniczą – Konstytucją – trwały dłuższy czas. Przystąpienie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do sojuszu polsko-pruskiego zainicjowało przełom polityczny w obradach sejmowych wyrażający się we współdziałaniu króla z patriotyczną większością sejmową. W grudniu 1790 r., Ignacy Potocki w rozmowie ze Stanisławem Augustem ustalił, że król przejmie inicjatywę w pracach nad kształtem nowej konstytucji, a projekt ten przygotowany w tajemnicy, zostanie w całości przedstawiony do zatwierdzenia sejmowi. Ostatecznie wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez króla z udziałem m.in. Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego oraz Hugo Kołłątaja, który był ostatecznym redaktorem tekstu Konstytucji 3 maja. 

Konstytucyjny kompromis szlachecko-królewski łączył szlacheckie wyobrażenia o rzeczywistej demokracji szlacheckiej z królewskim programem monarchii konstytucyjnej, oraz przeprowadzeniem koniecznych reform. O uformowaniu ostatecznej wersji kompromisu zadecydował ciąg wydarzeń politycznych z przełomu 1790 i 1791 r. Przedłużenie konfederacji sejmowej w końcu 1790 r. połączone z nowymi wyborami podwoiło skład poselski. Odnowiona konfederacja sejmowa, wykorzystując przewagę liczebną wymusiła kompromis. Przewidywał on akceptację projektu królewskiego przez Sejm w zamian za przyznane szlachcie gwarancji wnoszenia uzupełnień do uchwalonej ustawy w przyszłości. Droga do przyjęcia Ustawy Rządowej – Konstytucji – została więc otwarta.

Przyjęcie Konstytucji i jej postanowienia

„W imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego. Stanisław August z Bożej łaski i woli Narodu Król Polski, Wielki Książe Litewski, Ruski, Pruski etc. (…) wraz z stanami skonfederowanemi, w liczbie podwójnej Naród Polski reprezentującemi, uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencyją polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą konstytucję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy”.

Powyższy cytat pochodzi z preambuły Konstytucji 3 maja i wprost wyraża intencje oraz cel wprowadzenia tej ustawy rządowej z 1791 r. Po poznaniu tła społeczno-politycznego powstania oraz wprowadzenia Konstytucji, teraz czas na przybliżenie samego faktu historycznego jej uchwalenia oraz zaprezentowania jej założeń.

Zwolennicy Konstytucji - w czasie trwania Sejmu Wielkiego - w obawie przed groźbą użycia siły przez stronnictwo moskiewskie, przyśpieszyli termin obrad nad Konstytucją o dwa dni korzystając z faktu, że cześć posłów-oponentów nie powróciła jeszcze z wielkanocnej przerwy. Nie ogłoszono daty rozpoczęcia sesji, tylko imiennie wezwano zwolenników reformy na posiedzenie 3 maja. Pośpiech był spowodowany zmieniającą się sytuacją międzynarodową i zdecydowanym naciskiem mieszczaństwa warszawskiego. Obrady sejmowe i przyjęcie Konstytucji odbyły się w warunkach zamachu stanu. Miejsce obrad, Zamek Królewski w Warszawie, był strzeżony przez Gwardię Królewską i oddziały wojskowe pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego. Konstytucję uchwalono w obecności jedynie 1/3 składu posłów. Projekt uchwalenia nowej ustawy wywołał protesty opozycji sejmowej. Poseł kaliski Jan Suchorzewski wyciągnął na środek sali swojego kilkuletniego syna, wołając, iż zabije własne dziecię, by nie dożyło niewoli, którą ten projekt gotuje. Po latach ten akt został utrwalony przez Jana Matejkę na słynnym obrazie poświęconym Konstytucji 3 maja.

3 maja 1791 r., na placu Zamkowym, przez Zamkiem Królewskim, w którym obradował sejm, zgromadziły się tłumy warszawiaków. Król Stanisław August Poniatowski, wykorzystując odpowiednio spływające depesze stwierdził, że jedyny ratunek dla państwa widzi w przyjęciu ustawy rządowej, czyli konstytucji. Tekst Konstytucja przeczytano i przy ogólnym aplauzie uchwalono przez połączone stany w Sali Senatorskiej. Według przekazów o jej przyjęciu miał zdecydować przypadek. Jeden z posłów miał wezwać do przyjęcia konstytucji, a króla do jej zaprzysiężenia. Król podniósł rękę na znak, że chce przemówić, co zwolennicy konstytucji poczytali za gotowość Stanisława Augusta Poniatowskiego do złożenia przysięgi. Król złożył przysięgę na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, a następnie w podniosłych nastrojach udano się tłumie do pobliskiej kolegiaty św. Jana Chrzciciela na nabożeństwo dziękczynne – co przedstawia wspomniany już obraz Jana Matejki.

Konstytucja 3 maja, jako pierwsza w Europie i druga na świecie – ustawa zasadnicza, kończyła okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, a rozpoczynała okres Rzeczypospolitej oświeconej. Uchwalona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji w nasze sprawy z zewnątrz, była próbą zerwania więzów zależności od obcych mocarstw. Na jej podstawie zniesiono m.in. liberum veto, konfederacje, poddaństwo chłopów i wolną elekcję.

Szlachta miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolności i „pierwszeństwa w życiu publicznym”. Posiadała nietykalność osobistą i majątkową oraz miała zapewnioną władzę nad chłopami, natomiast mieszczanie mieli ułatwioną nobilitację czyli dostęp do szlachectwa. Ponadto mieszczanie otrzymali szerokie prawa, posiadający nieruchomości miejskie otrzymali niemal takie same prawa, jak do tej pory szlachta.

Chłopi zostali wzięci „pod opiekę prawa i rządu królewskiego”. Konstytucja zachęcała dziedziców do zawierania umów z chłopami co do zakresu świadczeń. Umowy miały być chronione przez prawo. Ustawa zasadnicza zapewniała wolność osobistą przybywającym z zagranicy, swobodę zamieszkania i zawierania umów o pracę.

Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej wolność wyznania (pierwszeństwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu, jako religii panującej). W sprawie unii polsko-litewskiej podjęto próby jej zacieśnienia, lub nawet zniesienia – postanowienia szczegółowe praktycznie pozostawiały federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Na podstawie Konstytucji 3 maja przyjęto monteskiuszowski podział władz na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władzę ustawodawczą sprawował sejm
i senat. Parlament jako najwyższy organ władzy wybierany był na dwa lata, zwoływany przez króla lub marszałka sejmowego. Przyjęto zasadę większości w głosowaniu – co położyło kres liberum veto. Senat miał prawo weta zawieszającego.

Do kompetencji sejmu należało m.in.: uchwalanie prawa, nakładanie podatków, kontrolowanie innych władz i instytucji. Co 25 lat mógł się zbierać sejm konstytucyjny – z prawem zmiany konstytucji. Władzę wykonawczą w myśl Konstytucji 3 maja, stanowił Król i Straż Praw. Król wspólnie ze Strażą Praw posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej. Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej dziedziczenie tronu – co już zasygnalizowano wcześniej.

Król zgodnie z konstytucją powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, Ci z kolei mieli odpowiedzialność przed sejmem. Sądownictwo – szczególnie miejskie – zostało usprawnione. Podobnie jak komisje i urzędy, sądy były organami kolegialnymi. Sądownictwo szlacheckie zostało poddane sądom ziemskim. Ministrowie i wyżsi urzędnicy odpowiadali przed specjalnym sądem sejmowym. Uchwalenie Konstytucji 3 maja otwiera w Rzeczypospolitej okres monarchii konstytucyjnej.

Targowica – kres Konstytucji

Choć Konstytucja 3 maja obowiązywała jedynie przez 14 miesięcy, to jednak była wielkim osiągnięciem narodu polskiego chcącego zachować niezależność państwową oraz zapewnić możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Była ona ważnym elementem wzmacniającym naszą państwowość – co było w brew interesom zaborców. Kres Konstytucji 3 maja położyła konfederacja targowicka i przegrana wojna polsko-rosyjska a w rezultacie drugi rozbiór Polski i dalej trzeci rozbiór Polski.

Z inspiracji władz rosyjskich, magnaci przebywający w Petersburgu: Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki – 27 kwietnia 1792 r. zawiązali konfederację ogłoszoną w pogranicznym miasteczku Targowica. Grupa polskich magnatów, która od początku była przeciwna Konstytucji, poprosiła carycę Katarzynę II o interwencję
i przywrócenie im przywilejów, które zostały zniesione na mocy Konstytucji.

Z jej wsparciem utworzyli oni konfederację i proklamowali odrzucenie Konstytucji. W odpowiedzi na ten akt zdrady, Sejm przegłosował w 1792 r. ustawę odbierającą buławy hetmańskie Potockiemu i Rzewuskiemu. Targowiczanie utrzymywali, że „Intencjami wprowadzenia armii Jej Wysokości Cesarzowej Rosji Katarzyny Wielkiej, sojuszniczki Rzeczypospolitej, są i zawsze były przywrócenie wolności Polakom i Rzeczypospolitej, a w szczególności zapewnienie wszystkim obywatelom bezpieczeństwa i szczęścia”.

 Konfederacja targowicka znosiła więc Konstytucję 3 maja, przywracając tym samym stare prawa kardynalne z 1768 r. i protekcję rosyjską. W myśl porozumień konfederatów z władzami rosyjskimi w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Przeciwko wojskom rosyjskim stanęły wojska Rzeczypospolitej – wojska koronne z księciem Józefem Poniatowskim (bratankiem króla) i wojska litewskie z nieudolnym księciem Ludwikiem Wirtemberskim. Plan wojny przewidywał podjęcie działań opóźniających marsz wojsk rosyjskich i obronę Warszawy.

Po klęsce wojsk litewskich nad Mirem, wojska rosyjskie zajęły Litwę. Niekorzystnego obrotu wojny nie zmieniło zwycięstwo księcia Józefa Poniatowskiego pod Zieleńcami 18 czerwca, ani wojsk Tadeusza Kościuszki pod Dubienką 18 lipca 1792 r. Warto dodać, że na pamiątkę zwycięstwa pod Zieleńcami król ustanowił order wojenny Virtuti Militari. Król Stanisław August Poniatowski nie wierzył w zwycięstwo, ale miał nadzieję, że demonstracja siły będzie kartą przetargową w rokowaniach. Jednak kres działaniom wojennym położyło przystąpienie króla do Targowicy 24 lipca 1792 r. Polska armia uległa rozbiciu, a wielu reformatorów, uważając ich sprawę za przegraną, opuściło kraj, udając się na emigrację.

Targowiczanie i Rosjanie zwalczali oraz prześladowali zwolenników Konstytucji, prowadzili walkę z wszelkimi jej postanowieniami. Jakiekolwiek przejawy myśli postępowej były likwidowane – cenzura, zawieszenie wydawania czasopism, kontrolowanie poczty.

Wobec zmieniającej się sytuacji politycznej związanej z wojną koalicji (m.in. Anglii, Prus, Austrii) z rewolucyjną Francją, zwłaszcza przegrana pruska pod Valmy, nad Rzeczypospolitą zawisła groźba nowego, drugiego rozbioru. Dążyły do niego szczególnie Prusy pragnące powetować sobie straty wojenne ziemiami polskimi. Cesarz Franciszek II nie zgłaszał pretensji do ziem polskich i doszło do szybkiego porozumienia rosyjsko-pruskiego. 23 stycznia 1793 r., został podpisany w Petersburgu drugi rozbiór Polski.

Na ostatnim sejmie Rzeczypospolitej w Grodnie (czerwiec – wrzesień 1793 r.), ratyfikowano rozbiór. Z postanowień konstytucji majowej pozostawiono jedynie głosowanie większością, nietykalność osobistą i prawo mieszczan do ziemi. Potwierdzono prawa kardynalne, przywrócono Radę Nieustającą, pozostawiono wojsko polskie w sile 15 tyś. żołnierzy.

Przez półtora roku polscy patrioci czekali na odpowiedni moment, jednocześnie przygotowując powstanie. 24 marca 1794 r. w Krakowie Tadeusz Kościuszko ogłosił powstanie, później nazwane powstaniem kościuszkowskim. 7 maja ogłosił uniwersał połaniecki, który przyznawał wolność chłopom i ziemię, tym którzy będą walczyć w powstaniu. Jednak po kilku zwycięstwach m.in. pod Racławicami 4 kwietnia 1794 r. i zdobyciem Warszawy 18 kwietnia 1794 r., powstanie upadło pod naporem armii Rosji, Austrii i Prus. Ostatecznie doprowadziło to do trzeciego rozbioru Polski w 1795 r.

***

Pomimo 123-letniej zaborowej niewoli pamięć o pierwszej w Europie i drugiej w dziejach świata konstytucji narodowej - przetrwała i co więcej, owa pamięć pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa. W Ojczyźnie – Konstytucję 3 maja – uznaje się za ukoronowanie wszystkiego, co dobre i oświecone w polskiej historii i kulturze. Od czasu  odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r., Święto Konstytucji 3 maja było obchodzone jako najważniejsze święto - podkreślające naszą państwowość oraz tradycję narodową. W okresie niewoli komunistycznej święto było zdelegalizowane, jednak w tym dniu d o1989 r. często dochodziło do protestów antykomunistycznych. Od 1990 r. – święto Konstytucji 3 maja – powróciło już na stałe do kalendarza narodowych uroczystości i jest jednym z najważniejszych świąt narodowych. (dr Grzegorz K. Szczecina)