Sądeczanin na Dzień Kobiet: Tajemnice Starego Sącza, Sądeckiej Pani i klasztornych murów

Wkrótce po objęciu we władanie Sądecczyzny księżna Kinga przystąpiła do jej zagospodarowywania i ustrojowego reformowania. W oparciu o wzorce zachodnioeuropejskie chciała swoje włości przeobrazić w nowoczesną naówczas krainę. Zdynamizowała proces kolonizacji, przeprowadzając lokacje nowych osad. Tworzyła sołectwa i osadzała w ziemi sądeckiej rycerstwo. Zwalniała ludność od ciężarów prawa książęcego, zastępując jej zobowiązania wobec grodu czynszami pieniężnymi.

Doprowadziła do czasowej likwidacji urzędu kasztelana sądeckiego. Jako ostatni (przed kilkudziesięcioletnią przerwą) pojawia się w źródłach z tą godnością Lasota w 1272 r. Likwidacja sądeckiego ośrodka kasztelańskiego wiązała się z dokonywanymi przez Kingę reformami ustrojowymi, w następstwie których na Sądecczyźnie dla urzędu kasztelana po prostu nie było już miejsca.

Ludność miejscowa została uwolniona z podległości wobec grodu, a jej dawne względem niego zobowiązania zastąpiły czynsze – płacone na ręce włodarzy księżnej. Oni to przejęli kasztelańskie uprawnienia gospodarczo-administracyjne, sądownicze zaś – ona sama i jej sędziowie. Poza tym działania księżnej były wyrazem jej pozycji i dążeń politycznych jako sądeckiej pani.

Kasztelan z pewnością mógłby – szczególnie po śmierci męża – ograniczać jej władzę nad Sądecczyzną, gdzie formalnie miała rządzić jako udzielna władczyni. Za jej czasów na kilka dekad stała się w zasadzie ziemia sądecka – choć nigdzie tak w dokumentach wprost jej nie określono – odrębnym księstwem.

Prawdopodobnie na początku lat siedemdziesiątych XIII w. Kinga powołała do życia pierwszy na Sądecczyźnie ośrodek – w pełnym znaczeniu tego słowa – miejski. Był to dzisiejszy Stary Sącz, wówczas zwany po prostu Sączem. Miał on zastąpić w roli centrum regionu dawny gród – siedzibę kasztelana – położony na terenie obecnego Podegrodzia (nazwa miejscowości nie jest, jak widać, przypadkowa).

Nowe miasto powstało w widłach Dunajca i Popradu, na pustym prawdopodobnie terenie – in cruda radice. Akt lokacyjny Starego Sącza nie zachował się. Dokładna data jego założenia nie jest znana i była w nauce obiektem dyskusji. Spośród badaczy, wypowiadających się w tej kwestii, dość mocno zawęzili ramy czasowe lokacji starosądeckiej Zbigniew Beiersdorf i Bogusław Krasnowolski, którzy datowali ją na lata 1268-1273.

O ile jednak zasadniczo ich szacowania są trafne, to początkowa data jest wyprowadzona z mylnej przesłanki i – jak za chwilę zobaczymy – datę założenia starszego z Sączów da się określić w jeszcze ściślejszym przybliżeniu na początek lat siedemdziesiątych XIII w. O jaką natomiast błędną przesłankę chodzi?

Otóż wspomniani historycy wyznaczając terminus post quem lokacji starosądeckiej oparli się na treści nieścisłego regestu dokumentu w wydawnictwie źródłowym (swoją drogą – szacownym, nieocenionym Kodeksie dyplomatycznym Małopolski). Dokument ten to pochodzący z 1268 r. akt, w którym księżna Kinga ustala obowiązki i prawa swoich sądeckich poddanych.

Określa ich przy tym jako homines nostri non liberi de Sandecz, co wydawca w regeście niefortunnie „sprecyzował” jako mieszkańców „wsi” Starego Sącza (incolae villae Stary Sącz); choć w samym tekście takiego określenia brak! To zaprowadziło Beiersdorfa i Krasnowolskiego do uznania, że w 1268 r. Sącz był jeszcze wsią.

Jak widzimy jednak, z odnośnego dokumentu nie możemy wyciągnąć takiego wniosku. Mimo wszystko można przyjąć, że miasto Sącz raczej jeszcze wówczas nie istniało. Wniosek ten płynie z krótkiej analizy początków i wezwania starosądeckiej miejskiej parafii. Powstała ona najpewniej w momencie lokacji miasta; jak zwraca uwagę m.in. Feliks Kiryk, nie ma podstaw źródłowych do tego, by upatrywać jej początków we wcześniejszym okresie (głosy takie pojawiały się w literaturze).

Jej wezwanie natomiast – od początku podwójne św. św. Małgorzaty i Elżbiety, obu kobiet z węgierskiej dynastii Arpadów, których kult niewątpliwie propagowała księżna Kinga – pozwala zawęzić czas fundacji do początku lat siedemdziesiątych XIII w. Św. Małgorzata, córka króla Beli i siostra Kingi, zmarła 18 stycznia 1270 r. i zaraz po śmierci otoczona została kultem (choć dopiero w 1805 r. doczekała się formalnej beatyfikacji, a w 1943 r. kanonizacji).

Więcej przeczytasz na kolejnej stronie.