Nie tylko wojenne walki. To wszystko działo się we wrześniu na Sądecczyźnie

Wojciech Migacz – da Vinci z podegrodzkiej wsi

7 września 1847 roku

W Gostwicy (gmina Podegrodzie) na świat przychodzi Wojciech Migacz. Był stolarzem, snycerzem, ale również konstruktorem i fotografem. Dokumentował życie sądeckiej wsi, które stały się bezcennymi źródłami informacji historycznych i etnograficznych o Lachach Sądeckich.

Migacz pochodził z zamożnej rodziny chłopskiej. Fotografować nauczył się w Cesarsko-Królewskiej Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, gdzie uczęszczał w latach 1890 – 1894. Później odbywał służbę wojskową. Powrócił do rodzinnej Gostwicy i ze wsią związał się do końca swoich dni. Wojciech Migacz utworzył w miejscowości oddział Ochotniczej Straży Pożarnej.

Zdjęcia Wojciecha Migacza pokazują jak dawniej wyglądało życie na wsi. Wśród jego dzieł wyróżniają się piękne portrety Lachów Sądeckich. Mieszkaniec Gostwicy uwiecznił na fotografii przyjazd Wincentego Witosa do Nowego Sącza w 1921 roku.

W zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu zainwentaryzowano 787 fotografii i 1205 sztuk negatywów autorstwa Wojciecha Migacza. Fotograf w Gostwicy, który pod wieloma względami wyprzedzał swoją epokę zmarł w 1944 roku. Jego grób można znaleźć na cmentarzu w Podegrodziu.

Kilka lat temu pomnik został odnowiony z inicjatywy podegrodzkich mieszkańców, działaczy i przedsiębiorców.

Dziesięciokrotnie umieścił swoje imię i nazwisko na liście zakładników. Wielka postać Nowego Sącza

1 września 1939 roku

Ta data w sercach i pamięci Polaków zapisała się przede wszystkim jako dzień wybuchu II wojny światowej. W tym samym dniu na Sądecczyźnie zginął pierwszy polski żołnierz. 1 września oddziały słowackie przekroczyły granicę polską w Mniszku nad Popradem i sforsowały zaporę przeciwczołgową w Piwnicznej-Podoliku.

Również tego samego dnia Roman Sichrawa został prezydentem Nowego Sącza. Jego nazwisko zapisało się na kartach historii ze względu na bohaterską postawę w czasie okupacji niemieckiej. Kiedy komisarz niemiecki zażądał od Sichrawy podania wykazu 10 najważniejszych obywateli miasta, prezydent umieścił na liście zakładników tylko swoje imię i nazwisko.

Sichrawa – zaliczany w poczet najwybitniejszych sądeczan XX wieku – urodził się w 1869 roku. Był kierownikiem Zarządu Miasta i komisarzem miasta Nowego Sącza, burmistrzem (od 1927 do 1934 roku), prezesem „Sokoła”, dyrektorem Kasy Oszczędnościowej, prezesem Kasy Zaliczkowej, wiceprezesem Towarzystwa Kasynowego czy prezesem Towarzystwa Szkoły Handlowej.

W czasie II wojny światowej Sichrawa angażował się w przerzuty na Zachów, a swój dom oddał do dyspozycji dla ZWZ-AK. Końca wojny nie doczekał – zmarł 13 kwietnia 1945 roku.

Od 2018 roku mieszkańcy Nowego Sącza mogą oglądać odnowiony grobowiec dawnego burmistrza i prezydenta miast. Sichrawa jest dla nich symbolem odwagi i przykładem wielkiego patrioty. Grobowiec, w którym pochowany jest Roman Sichrawa znajduje się na cmentarzu komunalnym przy ulicy Rejtana.

II wojna światowa na Sądecczyźnie i pacyfikacja Świniarska

2 września 1939 roku

Oddziały słowackiej 1 Dywizji Piechoty docierają do Szczawnicy i Tylicza.

4 września 1939 roku

Oddziały niemieckie 4 Dywizji Lekkiej docierają w rejon Łącka i Jazowska. Słowackie wojska zajmują okolicę Muszyny.

5 września 1939 roku

Oddziały niemieckie zajmują Stary Sącz i rozpoczynają ostrzał artyleryjski Nowego Sącza.

6 września 1939 roku

Nowy Sącz zostaje zajęty przez 2 Dywizję Górską Wehrmachtu.

W tym samym czasie w Świniarsku Niemcy dokonują krwawej pacyfikacji wsi. W nocy z 5 na 6 września rozstrzeliwują siedmiu mężczyzn pod pomnikiem upamiętniającym bitwę pod Grunwaldem. Egzekucje i palenie domów trwa następnego dnia.

Łącznie życie straciło 17 mieszkańców Świniarska – w tym również kobiety. Okupanci spacyfikowali wieś po strzałach oddanych z ukrycia do niemieckich żołnierzy. Według relacji mieszkańców w Świniarsku miał zginąć wtedy jeden lub dwóch Niemców.

7 września 1939 roku

Oddziały niemieckie zajmują Grybów. Równocześnie w innych częściach Sądecczyzny Niemcy dokonują krwawych pacyfikacji wsi – Trzycierza oraz Łęki.

16 września 1939 roku

W rejonie Ułazowa ginie generał Józef Kustroń. – Urodził się w 1892 r. w Stryju, ale młodość spędził w Nowym Sączu. Jako gimnazjalista angażował się w ruchy niepodległościowe. Podczas I wojny światowej walczył w Legionach, a potem współtworzył Polską Organizację Wojskową  – tak jego postać opisują autorzy „Elementarza Historycznego Sądeczanina”.

- Za zasługi w wojnie polsko-bolszewickiej został odznaczony Orderem Virtuti Militari. Przed wojną awansował na stopień generała, dowodził 21 Dywizją Piechoty Górskiej w Bielsku – czytamy dalej.

22 września 1944 roku

W ramach przygotowań do akcji „Burza” powstaje 1 Pułk Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej.

- Jego dowódcą zostaje mjr Adam Stabrawa „Borowy” – szef Inspektoratu, który odtąd kwateruje głównie w okolicach Szczawy. W ramach pułku sformowane zostają 4 bataliony formalnie podporządkowane 4 obwodom AK – Nowy Sącz, Limanowa, Gorlice, Nowy Targ – opisują sądeccy historycy.

Sądecczyzna też ma swojego księdza Popiełuszko

14 września 1949 roku

Tego dnia ginie ksiądz Władysław Gurgacz, kapelan oddziału „Żandarmeria” PPAN. Tak historię oddziału opisuje Jakub Bulzak, Łukasz Połomski, Sylwester Rękas i Sławomir Wróblewski:

- W latach 1947 – 1949 na Sądecczyźnie działa organizacja antykomunistyczna – Polska Podziemna Armia Niepodległościowa, której pionem zbrojnym jest tzw. „Żandarmeria”. Oddział funkcjonował w paśmie Jaworzyny Krynickiej; karał chłostą gorliwych aktywistów partyjnych i konfidentów, przeprowadził też kilka akcji zbrojnych.

Jego założycielem był Stanisław Pióro „Emir” – były żołnierz 1 PSP AK. 28 lutego 1949 r. organy bezpieczeństwa zorganizowały obławę na oddział w okolicach Hali Łabowskiej. Rozczarowani niepowodzeniem akcji funkcjonariusze zakatowali 18-letniego mieszkańca Barnowca, Adama Klimczaka, dostarczającego partyzantom mąkę.

Aresztowali też 37 mieszkańców wsi, którzy następnie w siedzibie UB w Nowym Sączu byli brutalnie przesłuchiwani i torturowani (rażenie prądem, wbijanie igieł pod paznokcie, miażdżenie palców drzwiami, itp.). Kilkunastu mieszkańców wsi trafiło do więzienia, gdzie stracili zdrowie.

Do „Żandarmerii” przystąpił – jako kapelan – jezuita ks. Władysław Gurgacz „Sem”, gdyż nie chciał pozostawić młodych ludzi bez wsparcia moralnego. Ks. Gurgacza aresztowano w Krakowie po nieudanej akcji rekwizycji pieniędzy z państwowego banku (miały posłużyć do przygotowanej ucieczki oddziału na Zachód bądź na Ziemie Odzyskane).

14 września 1949 r. w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie jezuita został rozstrzelany. Reszta oddziału w sierpniu 1949 r. wpadła w zasadzkę w okolicy Wyżnych Rużbachów na Słowacji podczas prowokacji przygotowanej przez UB – fikcyjnej ucieczki na Zachód. Zginęło wtedy wielu członków „Żandarmerii”, w tym „Emir”.

Otwarcie gigantycznego skansenu. Nowy Sącz ma się czym pochwalić

11 września 1966 roku

W Limanowej odbywają się obchody milenijne, połączone z koronacją statuy Matki Boskiej Bolesnej. Uroczystości przyciągnęły dziesiątki tysięcy wiernych z diecezji tarnowskiej i krakowskiej. Do Limanowej przyjechało również wielu biskupów z całego kraju. Mszy świętej przewodniczył arcybiskup Karol Wojtyła, metropolita krakowski.

2 września 1967 roku

W Krynicy-Zdroju odbywa się pierwszy Festiwal im. Jana Kiepury. – Pomysłodawcą festiwalu był Stefan Półchłopek (1916 – 2011) – prawnik, społecznik, członek ZWZ-AK, więzień obozów koncentracyjnych, przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krynicy, współinicjator eksperymentu sądeckiego, Honorowy Obywatel Krynicy-Zdroju – wspominają sądeccy historycy.

- Przez wiele lat (1982-2011) dyrektorem festiwalu był Bogusław Kaczyński (1942-2016), popularyzator opery, operetki i muzyki poważnej. W 2002 r. również on został Honorowym Obywatelem Krynicy-Zdroju – piszą autorzy „Elementarza Historycznego Sądeczanina”.

27 września 1975 roku

W Nowym Sączu zostaje otwarty Sądecki Park Etnograficzny. Na powierzchni około 20 hektarów prezentowane są autentyczne zabudowania wiejskie (zagrody, budynki przemysłu wiejskiego, świątynie) z regionu Lachów i Górali sądeckich, Pogórzan, Łemków i Cyganów.

Pierwszy strajk w województwie. Załoga WPK sprzeciwiła się władzy

10 września 1980 roku

Tego dnia rozpoczyna się strajk okupacyjny załogi WPK (Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego) w Nowym Sączu. Pracownicy byli pierwszymi w województwie nowosądeckim, którzy protestowali przeciwko nadużyciom lokalnych władz i żądali poprawy warunków życia.

Strajk w nowosądeckiej WPK trwał od 10 do 14 września. Do takiej sytuacji doprowadził pogłębiający się kryzys w kraju, brak podstawowych towarów w sklepach oraz strajki, które przeprowadzane były latem 1980 roku w całym kraju.

We wrześniu powstają też pierwsze komisje zakładowe w innych przedsiębiorstwach, a ich przedstawiciele 9 października zawiązują Komitet Koordynacyjny NSZZ „Solidarność” w Nowym Sączu (później Międzyzakładowa Komisja Założycielska).

Wielkie imprezy w krynickim uzdrowisku. Kiedyś to były czasy…

11 września 1997 roku

Rusza kolej gondolowa na Jaworzynę Krynicką. Jest to pierwsza tego typu kolejka w Polsce.

24 września 2004 roku

Tego dnia odbyła się premiera filmu „Mój Nikofor”. W tym roku Krynicę odwiedziła ekipa filmowa, działająca dla reżysera Krzysztofa Krauzego. Główną rolę – malarza Nikifora – zagrała Krystyna Feldman.

11 września 2010 roku

W Krynicy-Zdroju rozpoczął się pierwszy Festiwal Biegowy. Przy jego organizacji zostaje wykorzystana infrastruktura po trwającym wcześniej Forum Ekonomicznym. W ciągu lat festiwal się rozrasta.

W dziesiątej edycji – w 2019 roku – bierze w nim udział prawie 9 tysięcy osób w blisko 30 konkurencjach biegowych. Festiwal Biegowy to gratka dla biegaczy, amatorów sportu, ale też całych rodzin.

Od dwóch lat Festiwal Biegowy odbywa się w Piwnicznej-Zdroju. W tym roku (9 – 11 września) na terenie Nakło biegacze z całej Polski i nie tylko spotkali się już po raz trzynasty.   

Jakie wrześniowe wydarzenie z ostatnich lat dopisalibyście do tej listy? Ślijcie do nas wiadomości na adres: [email protected].

Opracowano na podstawie „Elementarzu Historycznego Sądeczanina”, autorstwa Jakuba Bulzaka, Łukasza Połomskiego, Sylwestra Rękasa i Sławomira Wróblewskiego, wydanego przez Fundację Sądecką w 2021 roku.