„Drzewo świata – rośliny w kulturze ludowej Sądecczyzny” – wystawa niezwykła

Tą wyjątkową wystawę można oglądać od 17 maja w Gmachu Głównym Muzeum Ziemi Sądeckiej. Taka wystawa zdarza się raz na wiele, wiele lat.

O niezwykłości tej ekspozycji rozmawiamy z Joanną Hołdą, etnologiem z Muzeum Ziemi Sądeckiej w Nowym Sączu.

„Drzewo świata – rośliny w kulturze ludowej Sądecczyzny” – już dwa pierwsze słowa intrygują, rozpalają ludzką wyobraźnię…

- Sam tytuł – „Drzewo świata…” odnosi się do archaicznego mitu kosmogonicznego, w którym na początku z wód praoceanu wyrosło olbrzymie zielone drzewo, które stało się kolumną, słupem łączącym trzy sfery wszechświata – niebiosa, sferę ziemską i podziemia. Drzewo świata było bardzo ważną figurą w mitologii nie tylko słowiańskiej. Było drzewem uniwersalnym. Bardzo szybko stało się symbolem życia. Życia odradzającego się. W chrześcijaństwie stało się symbolem zmartwychwstania. W tradycji ludowej zielona gałązka symbolizowała życie, siły witalne, odrodzenie się przyrody, odrodzenie się życia. Dlatego odgrywała tak ważną rolę w dorocznych obrzędach.

Drugim członem tytułu wystawy są rośliny, które wypełniały kulturę ludową Sądecczyzny…

- Wystawa  jest poświęcona roślinom w kulturze ludowej Sądecczyzny. Nie jest to wystawa botaniczna, jakby ktoś sądził, ani poświęcona ziołom. Pokazuje to, jaką rolę pełnią szeroko rozumiane rośliny. Drzewa, krzewy, kwiaty i zioła, w kulturze ludowej, jak i też w życiu codziennym odgrywały ogromną rolę.

Jaką rolę pełniły dawniej rośliny, jakie było ich znaczenie?

- Rośliny były podstawą gospodarki dawnej wsi, podobnie jak drewno było podstawowym budulcem, zboża były podstawą pożywienia. Rośliny, szczególnie zioła służyły przede wszystkim lecznictwu, ale też rośliny odgrywały bardzo ważną rolę w wierzeniach ludowych, obrzędach i w życiu religijnym.

Na tej wystawie nie znajdziemy żywych roślin, poza zasuszonymi bukietami. Jest kilka roślin w części poświęconej lecznictwu. Ale też motywy roślinny są ujęte w pracach artystów, w rzeźbie…

- Cała ekspozycja podzielona została na dwie części. Część wystawy jest poświęcona strefie ziemskiej, a część strefie niebiańskiej, kosmicznej, bardziej nadzmysłowej. Nasze ludzkie życie – ziemskie rozpoczęło się od zerwania owocu z drzewa rajskiego. Konsekwencją tego czynu było wygnanie człowieka z raju i skazanie go na trud ziemskiego życia, na wyrywanie naturze tego co pierwotnie było mu dane. Tutaj skupiamy się na zagadnieniach związanych z gospodarowaniem. Pokazujemy drzewo jako budulec, pokazujemy drzewo jako materiał służący do wyrobu domowych mebli i sprzętów, ale też przy okazji pokazujemy motywy roślinne (kwiatowe) jako najważniejszy element dekoracyjny. Mamy tutaj na wystawie meble ludowe – bardzo proste samorodne, ale też i te bardzo bogato zdobione, najczęściej ornamentami roślinnymi.

Jaka dawniej dominowała ornamentyka jeśli chodzi o meble czy inne elementy drewniane?

- Na przykład jeśli chodzi o skrzynie posagowe z regionu Lachów Sądeckich były na nich rzeźbione kwiaty, albo kwietne bukiety i to bardzo realistycznie. Na Góralszczyźnie były to jodełki, drzewka jodłowe. Był też rzeźbiony krzyż, który symbolizował drzewo śmierci, drzewo życia. W kosmogonii ludowej często drzewo było porównywane z krzyżem. Ten znak w chrześcijaństwie ma moc ochrony przed złem, miał sprowadzać błogosławieństwo. On był szczególnie umieszczany na tragarzach, po to by na domostwo, na domowników sprowadzić błogosławieństwo, zapewnić im ochronę.

Na tej wystawie mamy również instrumenty ludowe, jak chociażby skrzypce…

- Tak ponieważ instrumenty ludowe robiono z drewna, z kory drzew. Najprostszym instrumentem w tradycji ludowej był listek, na którym się grało. Mamy tutaj wymiar trochę duchowy, bo ta muzyka była bardziej po stronie sacrum, niż życia codziennego, ale w kulturze ludowej wszystko się ze sobą łączyło. I taki jest układ tej wystawy. Zaczynamy jej poznawanie od strony ziemskiej, gdzie napotykamy elementy sakralne, bo w wiejskiej chałupie zawsze  wisiały święte obrazy. Święci byli wyposażeni często w atrybuty roślinne. Obrazy były przybierane kwiatami z bibuły, kwietnymi girlandami czy gałązkami jedliny. Na polach bardzo często stawiano kapliczki z wizerunkiem Jana Nepomucena, który miał chronić przed powodzią, przed gradobiciem.

Mamy też piękny przykład wykorzystania ornamentyki roślinnej w strojach ludowych…

- Jak najbardziej. Wystarczy przyjrzeć się strojom sądeckim, które są bardzo bogato zdobione, zwłaszcza stroje podegrodzkie. W tych strojach dominują motywy roślinne, kwiatowe. Te motywy są drukowane na płótnach, wyszywane nićmi, koralikami. I w strojach męskich i w strojach damskich. Nie można też zapomnieć o obrzędach.

Zbiory, które można oglądać na tej wystawie pochodzą z Działu Etnografii Muzeum Ziemi Sądeckiej. Kilka obiektów zostało przywiezionych na wystawę z Muzeum Pienińskiego w Szlachtowej. Wystawę uzupełniają zbiory Działu Sztuki. Są też kapliczki, ale również elementy wyposażenia cerkiewnego. Są także eksponaty z Działu Sztuki Ludowej Nieprofesjonalnej i rzeźby oraz obrazy na szkle z Ośrodka Sztuki Ludowej w Paszynie. Dopełnieniem są fotografie archiwalne.

Wystawę w Muzeum Ziemi Sądeckiej można oglądać do 13 października.

26 lipca Muzeum Ziemi Sądeckiej zaprasza na promocję wydawnictwa, które jest podsumowaniem tego projektu. Będzie to „Zielnik Sądecki”. Wystawa, do obejrzenia której serdecznie zapraszamy jest podsumowaniem trzyletniego zadania „Drzewo świata – rośliny  w Kulturze ludowej Sądecczyzny” dofinansowanego ze środków ministra kultury i dziedzictwa narodowego.

([email protected], fot. IM), © Materiał chroniony prawem autorskim