Nowelizacja ustawy o IPN. Dlaczego Sejm uchwalił zmiany w prawie

^{Krematorium w Auschwitz I Fot. Pimke CC BY 2.5 pl}

Na gruncie prawa polskiego potencjalnymi podstawami prawnymi roszczeń cywilnoprawnych kierowanych wobec podmiotów używających w przestrzeni publicznej sformułowania „polskie obozy koncentracyjne” mogą być przepisy przewidujące: roszczenie odszkodowawcze o naprawienie szkody majątkowej; roszczenia z tytułu ochrony dóbr osobistych, w tym roszczenia o zadośćuczynienie; roszczenia wynikające z prawa prasowego.

W aktualnym stanie prawnym koncepcja kierowania roszczeń o charakterze ściśle odszkodowawczym (o naprawienie szkody majątkowej) wobec podmiotów używających przedmiotowych sformułowań wydaje się wątpliwa z uwagi na niemożność wykazania uszczerbku w majątku państwowym.

Oparcie roszczeń cywilnoprawnych na konstrukcji ochrony dóbr osobistych także budzi na gruncie polskiego prawa wiele zastrzeżeń i wątpliwości. Co prawda brak jest wyraźnych podstaw do wyłączania w tym przypadku możliwości zgłaszania poszczególnych roszczeń wynikających z przepisów art. 24 Kodeksu cywilnego i art. 448 Kodeksu cywilnego, jednakże wątpliwości wywołuje już samo założenie o istnieniu dóbr osobistych Skarbu Państwa. W orzecznictwie nadal występują rozbieżności w zakresie określenia katalogu dóbr osobistych osób prawnych. Nierozstrzygnięta jest również kwestia roszczeń przysługujących osobie prawnej z tytułu naruszenia jej dóbr osobistych.

Wiodącą podstawą prawną roszczeń związanych z używaniem w przestrzeni publicznej sformułowania „polskie obozy koncentracyjne” mogą być przepisy prawa prasowego, czyli przewidziana w art. 31a i następnych ustawy – Prawo prasowe instytucja sprostowania nieścisłej lub nieprawdziwej wiadomości zawartej w materiale prasowym (przy czym w rozumieniu ustawy prasą są także przekazy radiowe, telewizyjne czy internetowe). Wskazać jednak należy, że użycie tej podstawy prawnej może doprowadzić jedynie do publikacji sprostowania nieprawdziwej informacji.

Odnośnie do uregulowań prawnych dotyczących pojęć „Rzeczpospolita Polska” i „Naród Polski” wskazać trzeba, że „Naród Polski” to – zgodnie z preambułą Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej – wszyscy obywatele Rzeczpospolitej. Natomiast „Rzeczpospolita Polska” to nazwa Państwa Polskiego stanowiącego wedle art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dobro wszystkich obywateli. Do tych pojęć odnoszą się projektowane regulacje, w tym unormowanie zawarte w proponowanym art. 53o ustawy o IPN. Tym samym, według projektowanych uregulowań Rzeczpospolita Polska i Naród Polski mają dobra osobiste analogiczne jak osoby prawne.

Jak wskazano wcześniej, jurysdykcja (międzynarodowa właściwość sądów) w tego rodzaju sprawach będzie określana przede wszystkim zgodnie z przepisami unijnego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (a w przypadku gdy podmiot naruszający dobre imię Rzeczypospolitej Polskiej lub Narodu Polskiego nie ma miejsca zamieszkania / siedziby w żadnym z państw członkowskich UE – według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego). Oznacza to, że sądy polskie będą właściwe do rozstrzygania takich spraw albo gdy – zgodnie z zasadą ogólną rozporządzenia (art. 4 ust. 1 rozporządzenia) – pozwany (naruszyciel) będzie mieć miejsce zamieszkania / siedzibę w Rzeczypospolitej Polskiej, albo gdy – zgodnie z przepisami rozporządzenia o jurysdykcji szczególnej w sprawach dotyczących czynów niedozwolonych (art. 7 pkt 2 rozporządzenia) – w Rzeczypospolitej Polskiej będzie mieć miejsce „zdarzenie wywołujące szkodę” (a więc np. w przypadku deliktów prasowych – gdy informacja godząca w dobre imię Rzeczypospolitej Polskiej lub Narodu Polskiego będzie rozpowszechniana także w Rzeczypospolitej Polskiej i tu wywoła negatywne skutki).

Jeśli chodzi natomiast o zasady ustalania prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych, do której odsyła proponowana regulacja dotycząca ochrony dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego, to zasadniczo określa je ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. poz. 432, z późn.
zm.) – kwestie te są wyłączone z zakresu zastosowania unijnego rozporządzenia nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych, tzw. „Rzym II”, na podstawie art. 1 ust. 2 lit. g tego rozporządzenia. Zgodnie z przepisami tej ustawy (art. 16 ust. 2 i art. 20), w przypadku naruszenia lub zagrożenia naruszenia dobra osobistego ochrony można żądać albo na podstawie prawa państwa, na którego terytorium nastąpiło zdarzenie powodujące to zagrożenie naruszenia lub naruszenie, albo prawa państwa, na którego terytorium wystąpiły skutki tego naruszenia. W związku z powyższym, aby zagwarantować, że polskie przepisy dotyczące ochrony dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej i Narodu Polskiego będą miały zastosowanie w każdym przypadku, bez względu na to, jakie prawo jest prawem właściwym w świetle ustawy ‑ Prawo prywatne międzynarodowe, proponuje się dodanie przepisu (nowy art. 53r w ustawie o IPN) jednoznacznie przesądzającego, że są to tzw. przepisy wymuszające swoje zastosowanie (por. art. 8 ust. 1 ustawy ‑ Prawo prywatne międzynarodowe).

Zmiany proponowane na mocy art. 1 pkt 3 projektu i art. 3 zmierzają do wykreślenia z ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu przepisu upoważniającego Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej do nadawania medalu „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” z jednoczesnym przeniesieniem kompetencji do nadawania medalu od Prezesa IPN do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Proponowana zmiana jest logiczną konsekwencją art. 14 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej pozostawiającą sprawy opieki nad miejscami pamięci w dziale kultura i ochrona dziedzictwa narodowego, co dodatkowo potwierdzają zmiany wynikające z nowego art. 6a ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach. Dotychczas medal ten przyznawała Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Medal może być przyznawany opiekunom miejsc pamięci narodowej nie tylko tych, do których częściowe uprawnienia uzyskuje najnowszą nowelizacją Instytut Pamięci Narodowej (tj. miejsc walk i męczeństwa z okresu 8 listopada 1917 r. – 31 lipca 1990 r.), ale też przykładowo miejsc upamiętniających uczestników Powstania Listopadowego czy Powstania Styczniowego, a także bohaterów narodowych z różnych epok w historii dziejów Narodu Polskiego. Ponadto Prezes IPN posiada samodzielne i wyłączne prawo do wnioskowania do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o nadanie Krzyża Wolności i Solidarności, a także przyznaje nagrodę „Świadek Historii” i „Kustosz Pamięci Narodowej” dla podmiotów szczególnie zasłużonych dla upamiętniania historii Narodu Polskiego. Od 2015 r. Prezes IPN przyznaje również Medal Reipublicae Memoriae Meritum mający na celu uhonorowanie zasług w działalności publicznej i społecznej upamiętniającej historię Narodu Polskiego, prowadzonej przez osoby i instytucje w kraju i poza jego granicami. W przypadku pozostawienia Prezesowi IPN także kompetencji do przyznawania medalu „Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej”, minister konstytucyjnie odpowiedzialny, zgodnie z ustawą o działach administracji rządowej, za podtrzymywanie i rozpowszechnianie tradycji narodowej i państwowej oraz za miejsca pamięci, pozbawiony byłby możliwości jakiegokolwiek uhonorowania podmiotów zasłużonych dla tejże opieki. Trzeba także mieć na uwadze, że powierzanie opieki organizacjom pozarządowym nadal pozostaje prerogatywą ministra, a nie Prezesa IPN. W proponowanym art. 6b przewiduje się, że Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego będzie mógł nadawać medal również na wniosek Prezesa IPN.

Projektowana na mocy art. 2 projektu zmiana w ustawie z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych wypełni lukę powstałą po wejściu w życie ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz niektórych innych ustaw w zakresie realizacji zadań wykonywanych dotychczas przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, likwidowaną na mocy tej ustawy, w zakresie możliwości dotowania opieki nad grobami i cmentarzami wojennymi. Obowiązujący obecnie art. 6 ust. 4b ustawy o grobach i cmentarzach wojennych daje ministrowi właściwemu do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego prawo do przekazywania środków finansowych na tę opiekę, ale nie precyzuje trybu przekazywania. Najważniejszym mechanizmem, z którego korzysta minister w zakresie przekazywania środków podmiotom zewnętrznym są programy funkcjonujące w ramach mecenatu państwa, ale możliwość zastosowania tych trybów jest ograniczona do dotowania działań z zakresu działalności kulturalnej, do której opieka nad grobami i cmentarzami wojennymi się formalnie nie zalicza. W związku z powyższym, w celu określenia trybu przyznawania środków na tę opiekę konieczne jest dodanie stosownych przepisów zawierających rozwiązania analogiczne jak w przepisach z zakresu opieki nad zabytkami.

Zmiana projektowana w art. 5 jest również związana z likwidacją Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i przejęciem jej kompetencji przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na mocy ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 749). Konieczna jest modyfikacja przepisów ustawy z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, które zawierają odwołania do zadań wcześniej realizowanych przez Radę.

Ustawa wejdzie w życie w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia.

Projekt ustawy jest zgodny z prawem Unii Europejskiej.

Projekt nie zawiera przepisów technicznych, a zatem nie podlega notyfikacji zgodnie z trybem przewidzianym w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie sposobu funkcjonowania krajowego systemu notyfikacji norm i aktów prawnych (Dz. U. poz. 2039, z późn. zm.).

Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa (Dz. U. poz. 1414, z późn. zm.) projekt ustawy został udostępniony w Biuletynie Informacji Publicznej na stronach internetowych Ministerstwa Sprawiedliwości i Rządowego Centrum Legislacji. Żaden z podmiotów nie zadeklarował woli udziału w pracach nad projektem.