O propagandzie w filmach międzywojennych i wojennych (1)

Potencjał nowego medium dotarcia zauważały jednak i inwestowały w nie interwencjonistyczne gospodarki większości liczących się państw świata. Chętnie środki na rozwój i wykorzystanie filmu jako narzędzia wywierania wpływu przeznaczały: USA, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, imperium brytyjskie, Francja, faszystowskie Włochy, Czechosłowacja, Polska.

O polskim rynku kinematografii przedwojennej

Przed wojną dużymi sukcesami w zakresie nagrywania filmów, najpierw były to filmy nieme przystosowane do akompaniamentu na żywo w kinie i z tablicami na których napisane były wypowiedzi aktorów. Następnie wprowadzono czarnobiałe filmy mówione i na tym etapie rozwój przedwojennej polskiej kinematografii się zatrzymał. Największe sukcesy komercyjne w Polsce międzywojennej uzyskiwały komedie z elementami musicalowymi, nie przebijały się filmy bardziej ambitne – obyczajowe i dramaty choć i takie pojedyncze osiągały sukces finansowy.

W prawie każdej przedwojennej produkcji występował określony gwiazdozbiór aktorów np.: Eugeniusza Bodo (Bohdan Eugène Junod – zdecydowanie największa gwiazda przedwojennego kina, najprawdopodobniej zmarł rozstrzelany w jednym z obozów pracy w ZSRR w 1943 roku), Aleksander Żabczyński (największy przedwojenny amant kina, członek armii Andersa i uczestnik Bitwy pod Monte Cassino, po wojnie wrócił do kraju, gdzie miał sporo problemów z komunistyczną władzą), Adolf Dymsza (Adolf Bagiński. Ps.”Dodek”, podczas okupacji aktor teatrów jawnych, a po wojnie
aż do śmierci grał w teatrze Syrena), Zula Pogorzelska (Zofia Pogorzelska, zmarła na chorobę weneryczną w 1936 roku), Helena Grossówna (oficer AK, dowódca oddziału kobiecegopodczas Powstania  Warszawskiego, więzień polityczny), rozwijała się także kariera Igo Syma (Karol Antoni Juliusz Sym, późniejszy zdrajca zastrzelony za kolaborację z Niemcami przez Armię Krajową w 1941).

Polskie przedwojenne filmy zapisały się w pamięci narodu takimi hitami muzycznymi jak: „Panie Janie pora wstać”, „Już nie zapomnisz mnie”, „Tylko we Lwowie”, „Ach te baby”, „Sex appeal”, „Umówiłem się z nią na dziewiątą”, „Ach, śpij kochanie”, „Na pierwszy znak”, „Miłość Ci wszystko wybaczy”, „Całuję Twoją dłoń madame” – to tylko kilka z piosenek wypromowanych przez przedwojenną kinematografię, nie wspominając o sukcesach przedwojennych piosenek nagrywanych na płyty winylowe. W Polsce dopiero pod koniec okresu międzywojennego zaczęły rozwijać się pomysłu edukacji
dzieci za pośrednictwem kreskówek. Flagowym projektem był powstały w 1938 roku Koziołek Matołek. Nie udało się jednak, pomimo wstępnego planu stworzyć filmów animowanych o jego przygodach.

W Polsce propaganda przed wojną to głównie prasa i radio, brakło czasu i pieniędzy by nagrywać pełnometrażowe filmy wysokiej jakości z elementami propagandy. Najbardziej znanymi filmami są: „Uwaga Szpieg” (1939, niedokończony/zaginiony) oraz „Bohaterowie Sybiru” 1 (1936). Naszą kinematografię pod względem potencjału i ilości nagranych filmów komercyjnych można porównać do bogatszej, międzywojennej Czechosłowacji. Biorąc pod uwagę, że był to wtedy świat stricte europo i amerykańskocentryczny dysponowaliśmy jednym z największych potencjałów kinematograficznych na świecie.

O rynkach kinematograficznych w czasie pokoju i wojny

Rynek europejski w okresie międzywojennym, początkowo dominowały wytwórnie brytyjskie i francuskie, choć tematyka ich filmów była inna. We Francji duże znaczenie miał tutaj marazm społeczny po Wielkiej Wojnie. Powstawało dużo filmów dramatycznych i fabularnych. Edukacje filmy propagandowe kierowane były mieszkańców kolonii oraz własnych obywateli by wzmacniać w nich poczucie dumy narodowej i statusu mocarstwa.

Filmy te jednak były dużo gorzej wykonane niż filmy niemieckie. Podobnie wyglądał rynek brytyjskich filmów propagandowych, powstawało wiele filmów chwalących bohaterstwo Anglików podczas
I wojny światowej i budujących we wszystkich kolonialnych odbiorcach mit niezwyciężonego Imperium. Swoje filmy nagrywały także w stylu faszystowskim – Włochy, były one jednak trywialne w porównaniu do innych produkcji tego czasu i umacniały we Włoszech przywiązanie do czasów Imperium Rzymskiego, którego faszystowskie Włochy czuły się spadkobiercami.

Największe produkcje niemieckie powstawały w ramach wytwórni UFA GmbH, która została przejęta przez nazistów, a która wcześniej mogła pochwalić się takimi klasykami kina jak „Metropolis 1927” 2 , czy „Faust” i która to wypromowała do Hollywood Marlenę Dietrich. Olbrzymi potencjał niemiecki został jeszcze bardziej wzmocniony i uwolniony w pełni, w 1935 roku za sprawą przejęcia in dofinansowania przez Ministerstwo Propagandy i Oświecenia Publicznego III Rzeszy.

Największym sukcesem niemieckiejm, nazistowskiej kinematografii jest film: „Triumf Woli” z 1935 roku, ale także wyjątkowo antyżydowski film „Wieczny Żyd” 5 z 1940, a schyłkowym osiągnięciem był film „Kolberg” z 1945 roku, który był kręcony w Kołobrzegu już pod ostrzałem następującej Armii Czerwonej. Był to ostatni i najdroższy film w historii III Rzeszy. Ciekawostką dotyczącą filmu jest fakt, iż w roli statystów wzięło w nim udział według różnych danych nawet ok. 20 tys. żołnierzy Wermachtu ściągniętych z frontu. UFA odpowiedzialna była także za montaż i produkcję kronik z frontu, które były wyświetlana przed każdym filmem w kinie w tym krajach okupowanych.

O sowieckich filmach propagandowych

Sowieci dobrze radzili sobie z technologią nagrywania filmów. Biorąc pod uwagę, że był to totalitarny, zamknięty, represyjny system propaganda sowiecka wyjątkowo zręcznie i kreatywnie podchodziła do kinematografii. Najbardziej znanym propagandowym filmem radzieckim jest oczywiście „Pancernik Potiomkin” z 1925 roku, do kanonu filmów wszedł także film „Matka” z 1926, film o propagandzie klasowej „Ziemia” z 1930 roku, „Październik” z 1927 roku, czy niedocenione arcydzieło „Człowiek z kamerą filmową”.

Przykładami dojrzałej propagandy wojennej były natomiast np.: „Aleksander Newski” 11 z 1938, „Iwan Groźny” 12 z 1944 i „Iwan Groźny: Spisek Bojarów” 13 . Filmy te ukazywały Iwana jako wielkiego, twardego cara. W filmie jest wiele porównań i nawiązań do osoby Stalina. O dziwo sowieci poza Stanami Zjednoczonymi jako pierwsi dostrzegli możliwości wywierania wpływu na dzieci i młodzież poprzez filmy animowane. Oczywiście nie były one tak rozwinięte technologicznie jak produkcje amerykańskie.

Pierwsze sowieckie propagandowe powstały już w początkiem lat 30. a jednym z bardziej znanych jest film z 1928 pt. „Naprzód do lśniącej przyszłości: Chłopiec Inuicki” opowiada o społeczności dalekiej Syberii i trudach życia, jakie spotykają tę społeczność. W filmie pokazana jest rola i szansa jaką daje komunizm, system bolszewicki w rozwoju społeczności i jaką ten system jest szansą na rozwój osobisty. Film przepełniony jest tekstami i obrazami propagandowymi umacniający postawy prosowieckie w mniejszościach etnicznych Związku Sowieckiego. Pokazuje także możliwości
edukacyjne, awansu społecznego i wartości, jakie wnosi do życia mniejszości komunizm.

Był to, jak każdy sowiecki film propagandowy obraz kompletnie oderwany od rzeczywistości, ponieważ pod sowieckim butem mniejszości etniczne często traktowane były jak wróg klasowy, szczególnie jeśli nie chciały przyjąć sowieckiego stylu życia.

Interesujący jest także film: „Prawda Lenina” 15 (1924). Jest to hagiograficzny film pokazujący osiągnięcia Lenina w drodze do rewolucji, komunizmu i władzy nad światem. Jest to pierwszy animowany film w Związku Sowieckim (a przynajmniej pierwszy, który przetrwał), który buduje kult jednostki wokół Lenina.

Filmem z 1928 roku jest natomiast: „Będziemy mieć oczy szeroko otwarte” 16 . Film jest wyjątkowo ciekawy, ponieważ pokazuje plan destabilizacji kapitalistycznej Anglii i wzbudzenia rewolucji oraz przewrotu w tym kraju. Nagranie pokazuje ludziom sowieckim metody zerwania z zależnością od systemu ekonomicznego świata zachodu, działanie ustaw antyimportowych oraz namawia do kupowania sowieckich obligacji.

Innym filmem jest np. „Naprzód do lśniącej przyszłości: Kroniki Wojny” 17 (1939). Trzeba zauważyć, że jest to film zdecydowanie bardziej zaawansowany technologicznie ze względu na czas wydania. Zmieniły się także akcentowane elementy i władza Stalina na tyle okrzepła, iż kult jednostki , jego osoby stał się powszechnie obecny. Film pokazuje złych imperialistów, ubranych w mundury brytyjskie, francuskie, niemieckie oraz stylizowane na polskie.

Film pokazuje marzenia imperialistów o zawładnięcia ZSRR, odebrania chłopom plonów, fabryk, wolności, uczynienia z ludzi imperialistycznych niewolników, którzy nie mają prawa do niczego prócz ciężkiej pracy na rzecz burżuazji. Co ciekawe film skupia się także na wrogach z Dalekiego Wschodu i pokazuje karykaturę premiera Tojo oraz odwołuje się do interwencji państw Ententy w Rosji w celu obalenia rządu bolszewickiego po I wojnie światowej.

W filmie pokazana jest także polska burżuazyjna armia, która chce zniewolić społeczeństwo sowieckie. Elementy polskie można rozpoznać po fladze w tle, bacie w ręce jednego z oficerów, który nawiązuje do plakatów propagandowych o pańskiej Polsce z czasów wojny polsko-bolszewickiej, a także w szabli polskiej, którą jeden z najeźdźców ma w ręce. W innej części filmu polska generalicja jest pokazana w karykaturalny sposób - bez spodni.

Triumf Woli film: https://www.cda.pl/video/402681151/vfilm
Wieczny Żyd film: https://www.dailymotion.com/video/xdkbks
Kolberg film: https://www.cda.pl/video/19896549b
Pancernik Potiomkin film: https://www.youtube.com/watch?v=1D85pmZCMH0
Matka film: https://www.youtube.com/watch?v=vh9cxevRbEg
Ziemia film: https://www.youtube.com/watch?v=A-E57eyjoao
Październik film: https://www.youtube.com/watch?v=UYp5fAuaky0
Aleksander Newski film: https://www.youtube.com/watch?v=pksAi4MiQ8w
Iwan Groźny film: https://www.youtube.com/watch?v=guCZbJN8zUo
Iwan Groźny: Spisek Bojarów film: https://www.youtube.com/watch?v=vnNgoS8VsoQ
Naprzód do lśniącej przyszłości: Chłopiec Inuicki film: https://www.youtube.com/watch?v=Ui3aVDbigPA&list=PL1F9wpvVI3tx6k4aKX072ofFmFxnFntDU&index=13
Prawda Lenina film: https://www.youtube.com/watch?v=PSDU2GZqA2U&list=PL1F9wpvVI3tx6k4aKX072ofFmFxnFntDU&index=9
Będziemy mieć oczy szeroko otwarte film: https://www.youtube.com/watch?v=cAkSiHIcIXk&list=PL1F9wpvVI3tx6k4aKX072ofFmFxnFntDU&index=7