Godomy po lachosku, czyli słowniczek najbardziej popularnych wyrażeń gwarowych

„Pas podgórski jest terenem przejściowym między góralszczyzną, a gwarami Małopolski nizinnej. Charakteryzuje się zróżnicowaniem tak pod względem etnograficznym, jak i gwarowym. Przynależność Sądecczyzny do obszaru przejściowego oznacza, że z jednej strony w języku jej mieszkańców, uważających się za Lachów, odnajdujemy cechy wspólne dla gwar sąsiednich: pasa gwar góralskich i Małopolan nizinnych, a z drugiej - wyraźnie odmienne właściwości gwary sądeckiej.

Gwara sądecka, nazywana gwarą podegrodzką, od zlokalizowanej w centrum Kotliny Sądeckiej stolicy kulturalnej regionu - Podegrodzia, zaliczana jest do gwar małopolskich Pogórza środkowego, nazywanego także pasem góralsko – lachowskim”.

Najpopularniejsze wyrażenia gwarowe Lachów Sądeckich:

1. alkiyrz – izba sypialniana dla gospodarzy w dawnej chałupie
2. åncykrys – określenie człowieka lub zwierzęcia o silnym nacechowaniu negatywnym; lub rzecz o dużych rozmiarach, wyróżniająca się jakąś cechą
3. babcyn – (przymiotnik) coś należącego do babki
4. baciar – młody mężczyzna, kawaler prowadzący beztroskie, hulaszcze życie.
5. babski comber – tłusty czwartek
6. bejdåk – głupek
7. cacåny – w języku dziecięcym: ładny, miły, dobry
8. chajtać sie – w języku młodego pokolenia: żenić się, wychodzić za mąż, pobierać się
9. chłodåk – chłopiec, młodzieniec lub syn
10. chyrlać – kaszleć, oddychać chrapliwie, niedomagać, być słabego zdrowia
11. dociårać – zupełnie zabrudzić coś już trochę brudnego
12. donojcåk – kamień otoczak, pochodzący z koryta Dunajca, zwykle kwarcowy o białym zabarwieniu
13. fiziowaty – niespełna rozumu, niezrównoważony
14. gacie – szerokie spodnie ze zgrzebnego materiału noszone przez mężczyzn w okresie letnim
15. gazda – gospodarz, właściciel gospodarstwa rolnego
16. glåndzić – mówić rozwlekle, nudnie
17. haratać – uderzyć, rozbić, niszczyć, tłuc, ciąć lub wyrwać, wyrzucać
18. jak nie urok to sracka – powiedzenie: jak nie taki problem, to inny
19. jåjceć – lamentować, biadolić, jęczeć
20. kastlik – szafka nocna przy łóżku
21. kåj – pytanie o miejsce położenia (gdzie?), o kierunek ruchu, trasę lub zastępuje określenie miejsca, itp.
22. k(ł)osa – kosa lub dotkliwe zimno, mróz (przenośnia)
23. kytka – biały, włochaty pąk kwitnącej gałązki wierzbowej, z której robi się palmy wielkanocne; bazia
24. laptåk – pogardliwie o mężczyźnie, który nie potrafi utrzymać języka za zębami, o kobiecie: laptula
25. maciupina – coś bardzo małego, odrobina
26. mecyjå – specjał, przysmal lub coś szczególnego, wyjątkowego
27. mzyć sie – o palącym się ogniu lub źródle światła, palić się nikłym płomieniem, bardzo słabo świecić
28. na bakier zyć – żyć w niezgodzie z kimś
29. nabzdryng(ł)olić sie  - wypić zbyt wiele alkoholu, upić się
30. nieb(ł)oskie stw(ł)orzånie – ktoś, kto swoim wyglądem budzi wstręt, odrazę
31. nukać – myszkować, szperać, szukać
32. (ł)oberwaniec – człowiek zaniedbany, chodzący w podartym ubraniu, obdartus
33. (ł)obraźny – skłonny do obrażania się
34. (ł)opołka  - owalny koszyk, z okrągłym dnem i pałąkiem, pleciony z łyka leszczynowego
35. (ł)orypać sie – zmęczyć się ciężką pracą
36. pach(ł)olå – małe dziecko, mały chłopiec
37. paryjówka – wódka wytwarzana nielegalnie, bimber
38. parzånica – haftowany motyw, w kształcie serca na męskich spodniach lub zaparzona sieczka podawana jako pasza dla zwierząt
39. pajda – duży kawałek czegoś do spożycia
40. robić ajwaj – wywołać awanturę, wrzawę, krzyczeć
41. ryktować sie – sposobić się do czegoś
42. sakråmåncki – z nacechowaniem emocjonalnym: bardzo duży, bardzo silny, mocny; lub w przekleństwach: niegodziwy
43. se – skrócona forma od „sobie”
44. sikåwica – intensywny, ulewny deszcz
45. siwucha – dawniej gatunek niskiej jakości czystej wódki z niebieską etykietą
46. spyrka – słonina
47. stulać – m.in. gromadzić, oszczędzać
48. swat – ten, kto pośredniczy w zawieraniu małżeństwa
49. turbować sie – martwić się
50. wiecheć – pęk słomy, siana

Jako źródło do stworzenia powyższej listy posłużył „Słownik Gwary Lachów Sądeckich” (wydany w 2014 roku przez Bibliotekę Gminną w Podegrodziu), autorstwa Zenona Piotra Szewczyka. Słownik zawiera około 13 tysięcy haseł. Jest poprzedzony obszernym wstępem, w którym autor opisał założenia metodologiczne pracy, dokonał charakterystyki etnograficznej regionu, przedstawił stan badań nad gwarami sądeckimi i podał podstawowe informacje o systemie gramatycznym gwary podegrodzkiej.

Słownik zawiera ponadto obszerną bibliografię oraz zbiór 275 barwnych ilustracji , przywołujący odchodzący w przeszłość świat kultury Lachów Sądeckich, który dla młodszych mieszkańców jest już niemal światem egzotycznym.

Zenon Szewczyk doktoryzował się dzięki tej publikacji, a praca nad „Słownikiem Gwary Lachów Sądeckich” zajęła mu 30 lat. Zenon Piotr Szewczyk jest doktorem językoznawstwa, filologiem, ekonomistą. (źródło: Zenon Szewczyk, „Słownik Gwary Lachów Sądeckich” (Podegrodzie, 2014), fot. JB – archiwum Sądeczanina)

Artykuł powstał przy realizacji projektu „Local Media for V4 Cooperation & Integration”
Opracowanie: Partner polski
Nazwa medium: Sądeczanin

www.sadeczanin.info
Wydawca: Fundacja Sądecka

The project is co-financed by the Governments of Czechia, Hungary, Poland and Slovakia through Visegrad Grants from International Visegrad Fund. The mission of the fund is to advance  ideas for sustainable regional cooperation in Central Europe.